Autor: Roman K.

CO Z ICH EKSPLOATACJĄ?

Relacja ze spotkania w sprawie eksploatacji przepławek (15.10.2021)

Zbliżamy się do końca! Dwa projekty, których głównym celem było odtworzenie ciągłości Wisłoki i Białej Tarnowskiej są na finale. Oczywiście nie jest to jeszcze koniec projektów – na przykład termin zakończenia projektu Białej będzie wydłużony ze względu na decyzje administracyjne opóźniające budowę korytarzy swobodnej migracji, ale przepławki są gotowe. Więc, w tym momencie kluczowe staje się pytanie o ich eksploatację.

Eksploatacja i utrzymanie prawidłowego działania tych obiektów należy do Wód Polskich. Nie zawsze jest to proste, bo część przepławek leży na terenie obiektów administrowanych przez właścicieli ujęć wody, czy elektrowni. Jednak porozumienie się w sprawach podziału kompetencji, określenie kto za co odpowiada, to problem właściciela przepławek, czyli wspomnianych Wód Polskich.

Ale niezależnie od podziału kompetencji przepławki wymagają stałej uwagi, by działały prawidłowo – by były drożne. Zagrożenia dla ich prawidłowego działania są dwa. Pierwsze stwarza natura – głównie wezbrania, kiedy z wysokimi wodami płyną gałęzie, konary drzew, czy różne – czasem niemałe przedmioty.

Drugim zagrożeniem jesteśmy my – zwykli ludzie, bo często wykorzystujemy przepławki rekreacyjnie. Więc kamieniami zamykamy w tych obiektach przejścia dla ryb, by podpiętrzyć wodę i stworzyć coś w rodzaju basenu do kąpieli. Nie ma w tym nic złego, dopóki odchodząc likwidujemy zbudowane murki, zabieramy kamienie zatykające szczeliny itd. Ale to inny problem – świadomości ludzi.

Kontrola kilkudziesięciu obiektów nie jest prosta – zabiera czas. Byłoby więc korzystnie współpracować z ludźmi, którzy często przebywają nad rzeką. Którzy mogliby zadzwonić lub napisać email, że jakaś przepławka nie działa prawidłowo, bo przytkały ją gałęzie, kamienie, czy odpady.

Temu poświęcone było spotkanie, jakie ostatnio zorganizowaliśmy. Miało charakter hybrydowy – można było w  nim uczestniczyć bezpośrednio w siedzibie RZGW w Krakowie lub przez Internet. W efekcie uczestniczyło w nim 29 osób,  z czego większość przez Internet. Byli to przedstawiciele inwestora i projektanci przepławek, przedstawiciele Nadzoru i Zarządów Zlewni, samorządów lokalnych, Okręgów PZW oraz osoby zainteresowane tematem.

W czasie spotkania przedstawiliśmy:

– projekty udrożnieniowe na Białej Tarnowskiej i na Wisłoce oraz zasady ich finansowania (prezentacja),

– zmodernizowane lub zbudowane przepławki (prezentacja),

– metody i wyniki badań skuteczności przepławek (prezentacja),

– problemy z eksploatacją (prezentacja).

W części poświęconej na dyskusję ważna wydawała nam się odpowiedź na pytanie: Czy możemy liczyć na współpracę samorządów, wędkarzy, zwykłych ludzi w sygnalizowaniu problemów na przepławkach?

Głosy w dyskusji szły następującymi tropami:

Na pytania, na które nie znaleźliśmy odpowiedzi w czasie spotkania odpowiemy, albo na stronach, albo w korespondencji.

Wszystkim uczestnikom bardzo dziękujemy za udział. Mamy nadzieję, że wymiana informacji, zdań i opinii pomoże w znalezieniu dobrej procedury eksploatacji przepławek.

Z okazji Światowego Dania Wędrówek Ryb organizujemy webinarium zatytułowane „Perspektywy i problemy odtwarzania ciągłości rzek w Polsce. Co możemy wspólnie zrobić dla ryb?”. Zapraszamy do udziału w tym wydarzeniu w dniu 23 października 2020 r. o godzinie 11.00.

Link do webinarium: https://youtu.be/9obZWQxf63Y

Światowy Dzień Wędrówek Ryb to wielkie globalne święto, które ustanowiono kilka lat temu dla poprawy wspólnej wiedzy i świadomości na temat roli, jaką w naszym życiu odgrywają rzeki. Szczególnie te, w których ryby mogą swobodnie wędrować w górę i w dół szukając odpowiednich miejsc do życia. Takie rzeki, nazywane zdrowymi mają coraz większe znaczenie w rozwoju lokalnych społeczności. Więc jest o co walczyć – według Głównego Urzędu Statystycznego w 2016 roku mieliśmy w Polsce 18 836 urządzeń piętrzących, z których tylko kilka procent wyposażonych jest w skuteczne przepławki dla ryb.

Z tego powodu około 64 gatunków ryb, jakie występują w naszych rzekach, czyli ponad 40% znalazło się na liście ryb zagrożonych, a 3 gatunki (jesiotr, łosoś i głowacica) wyginęły jako samodzielne.

Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie (Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie) od lat stara się sukcesywnie odtwarzać ciągłość rzek, czyli likwidować niepotrzebne bariery lub instalować na nich skuteczne przepławki dla ryb. Na razie takie działania podjęto dla rzek: Biała Tarnowska i Wisłoka, na których powstało blisko 30 przepławek dla ryb.

Z okazji Światowego Dania Wędrówek Ryb organizujemy webinarium poświęcone tej tematyce. Będzie się ono składało z dwóch części:

Część 1. Prezentacja projektów przez ich wykonawców, w której przedstawione zostaną inwestycje podejmowane na Białej Tarnowskiej i na Wisłoce.

Część 2. Dyskusja panelowa pod hasłem „Co możemy wspólnie zrobić dla ryb?”, w której wezmą udział przedstawiciele wielu środowisk: naukowego, samorządowego, przyrodniczego, instytucjonalnego i edukacyjnego. (o uczestnikach panelu tutaj)

Szczegółowy program znajduje się na końcu tekstu.

Wydarzenie zarejestrowaliśmy na stronach Światowego Dnia Wędrówek Ryb, jako jedno z kilku takich zdarzeń z Polski. W tym roku do obchodów Światowego Dnia Wędrówek Ryb zgłoszono już około 300 różnych zdarzeń.

Mamy nadzieję, że spotkanie będzie dla Państwa interesujące.

Bylibyśmy wdzięczni za rozpropagowanie informacji o tym wydarzeniu w swoich środowiskach i wśród swoich znajomych wykorzystując możliwości: Facebooka, Twittera i innych mediów.

————————————————

PROGRAM WEBINARIUM

„Perspektywy odtwarzania ciągłości rzek w Polsce. Co możemy wspólnie zrobić dla ryb?”

Cześć I – Odtwarzanie ciągłości rzeki Białej Tarnowskiej i Wisłoki z dopływami (opis projektów)

Czas trwania:  11:00 – 12:00

11:00 – 11:10   Wprowadzenie, Dyrektor RZGW w Krakowie
11:10 – 11:15   Światowy Dzień Wędrówek Ryb, Roman Konieczny
11:15 – 11:40   Projekty udrożnienia rzek Białej i Wisłoki, Piotr Sobieszczyk
11:40 – 11:50   Monitoring przepławek, Roman Żurek, Karol Ciężak
11:50 – 12:05   Odpowiedzi na pytania od uczestników, zespoły projektowe

Cześć II – dyskusja panelowa pt.: „Co możemy wspólnie zrobić dla ryb?„

Czas trwania: 12:05- 13:00

Uczestnicy:        
Leszek Książek – profesor Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie
Piotr Konieczny – Polski Związek Wędkarski, Krosno
Maria Lignar – dyrektor Biura Związku Gmin Dorzecza Wisłoki, Jasło
Wojciech Sanek – dyrektor Muzeum Przyrodniczego w Ciężkowicach
Radosław Radoń – z-ca dyrektora RZGW w Krakowie PGW Wody Polskie

Podsumowanie dyskusji – dyrektor RZGW w Krakowie PGW Wody Polskie

Wywiad z prof. dr hab. Romanem Żurkiem z Zakładu Badań Ekologicznych

Co to za pigułka, którą trzymasz w palcach?

To akustyczny implant, który wszywamy rybom pod skórę, by móc później obserwować co robi w rzece. Czy przepływa przez zbudowaną w projekcie przepławkę, czy nie.

Czyli jak? Łapiecie ryby i każdej robicie operację: nacinacie lancetem skórę, wsadzacie tę pigułkę i zaszywacie? Ten implant potem wysyła sygnały z jakimiś informacjami?

Wysyła swój charakterystyczny kod. Wszywając implant zapisujemy jaka ryba go dostała, więc potem możemy powiedzieć, że: z piętnastu wypuszczonych ryb w górę rzeki przeszły przez przepławkę dwa pstrągi i cztery świnki różnej wielkości, dwie świnki popłynęły w dół, a pozostałe ryby, prawdopodobnie zamieszkały na dłużej w zasięgu przepławki.

Jak drogie jest takie urządzenie?

Półtora tysiąca złotych za sztukę. Do tego dochodzą drogie urządzenia zapisujące ruch ryb – tzw. hydrofony, które kotwiczymy w rzece kilkaset metrów powyżej i poniżej przepławki. Po paru miesiącach, kiedy baterie implantów wszczepionych rybom przestają już działać wydobywamy je, podłączamy do komputera, odczytujemy zapisy i wiemy co robiła każda z ryb.

Ile ryb ma takie identyfikatory na Wisłoce?

Wszczepiliśmy je sześćdziesięciu rybom, które wypuściliśmy poniżej trzech przepławek.

Opłaca się to?

Jak się wydaje ponad milion złotych na przepławkę, to dla sprawdzenia czy ona działa, to nie są to duże sumy.

Nie ma tańszych metod badania?

Są – można znakować ryby plastikowymi znaczkami wszczepionymi pod płetwę grzbietową z nadrukowanym numerem telefonu. I liczyć, że wędkarz, który ją złapie do nas zadzwoni. I powie co złowił i gdzie. Problem w tym, że ta metoda daje informacje zaledwie o 1-2% oznakowanych ryb.

Ile ryb należałoby w ten sposób oznakować w przypadku badania przepławek, żeby mieć sensowne wyniki badania?

Najlepiej kilka tysięcy, by mieć pewność, że dowiemy się czegoś o kilkudziesięciu oznakowanych rybach. Kiedy parę lat temu robiliśmy takie badanie na Sanie w Stalowej Woli, to zadzwoniło do nas tylko dwóch wędkarzy, jeden z Sandomierza (40 km poniżej) w sprawie klenia, a drugi spod Warszawy (200 km poniżej) w sprawie certy. Certa jest dwuśrodowiskowym gatunkiem, więc pewnie płynęła do morza.

Są jeszcze inne metody badania przemieszczania się ryb?

Stosuje się jeszcze inne implanty – tzw. pasywne. One nie potrzebują prądu, bo nic nie nadają. Ich aktywność wzbudza antena. Wszczepia się je rybom podobnie jak chipy psom i kotom przy pomocy specjalnej strzykawki. Anteny można rozkładać płasko na dnie rzeki lub w szczelinach przepławki w formie okna, przez które przepływa znakowana ryba i zostaje odnotowana. Działa to jak wykrywacz chipów. Taką metodę też przetestujemy na Wisłoce do badania skuteczności przepławek.

Dlaczego używacie wielu metod? Każda z tych metod ma pewnie swoje zalety i wady.

Jak zwykle chodzi o to, po co robimy badanie. Każda z tych metod jest odpowiednia do określonego celu i warunków, a do innego mniej lub w ogóle. Metoda ze znacznikami z numerem telefonu jest przydatna w sytuacji kiedy badamy wędrówki ryb. Kiedy interesują nas ich zachowania, na przykład to, czy lubią siedzieć w jednym miejscu, czy się przemieszczają, na jakie odległości, w jakich okresach itd. Niby skuteczność mała, ale trudno sobie wyobrazić badacza, który wszczepi rybom implanty radiowe i co tydzień przemaszeruje z anteną 100 czy 900 km wydłuż rzeki, by szukać oznakowanych ryb. W naszym przypadku cel jest zupełnie inny – badamy skuteczność przepławek. Wybraliśmy więc takie metody, które są dla tej sytuacji najlepsze: akustyczną, bo zamontowane na dnie hydrofony rejestrują nam każdą rybę, która przemieszcza się w promieniu 150 m i pasywne znaczniki, które choć wymagają anten, są znacznie tańsze.

Interpretacja wyników badań jest chyba prosta: określa się ile przeszło, a ile nie?

Proste to nie jest – raczej odwrotnie. Nigdy nie wiadomo, które ryby z tej znakowanej populacji będą chciały iść w górę rzeki. Dlatego do badania wybieramy okres tarłowy, bo wtedy ryby odczuwają przymus, żeby iść w górę, szukać tarlisk, żeby się rozmnożyć. Ale to wcale nie znaczy, że wszystkie to zrobią. Niektóre wybierają sobie przepławkę jako fajne miejsce do zamieszkania.

Coś ciekawego z takich badań wychodzi – bywają jakieś niespodzianki?

Ostatnio, znakowana w Polsce ryba zameldowała się na antenie w Finlandii. Tamtejsi badacze zapytali producenta komu sprzedali chip o numerze XY i dowiedzieli się, że to polska ryba. Niespodzianki pojawiają się często, bo nie da się wszystkiego przewidzieć. Okazało się, na przykład, że jedną z przepławek, którą badaliśmy niedawno polubiły duże bolenie. Zamieszkały w niej, bo uznały to za świetne miejsce. Miały kryjówki pod kamieniami, wartki prąd w szczelinach i przechodzące przez przepławkę mniejsze rybki, czyli dowolną ilość pożywienia. I nie zamierzały się stamtąd nigdzie ruszać.

Czyli przepławka okazała się nieskuteczna, bo dla małych ryb była nie do przejścia.

NO – nie całkiem. Po jakimś czasie, jak to często bywa, rzeka zażwirowała część przepławki, poprawiły się warunki wędrówki dla mniejszych ryb, więc więcej ich było w stanie tę przeszkodę pokonać. I mimo, że bolenie dalej grasowały skuteczność przepławki wzrosła z 10 do 60%.

Rozmawiali:

Małgorzata Siudak, Roman Konieczny

Link: Zakres monitoringu przewidzianego w projekcie

Jest coraz gorzej…

Wieści o losie ryb w rzekach świata są coraz bardziej dramatyczne. Wystarczy przejrzeć Internet, prasę lub postudiować raporty naukowców i ekspertów. Pierwsze z brzegu: Minister ds. Wsi i Rolnictwa Chin od stycznia tego roku wprowadził na 10 lat zakaz połowów na Jangcy – trzeciej co do długości rzece świata. Przełowienie, zła jakość wody i zapory spowodowały tak dużą degradację środowiska, że połowy na tej rzece wynoszą obecnie nie więcej niż 20% połowów z lat pięćdziesiątych. Zakaz dotknie 280 tysięcy rybaków, nie licząc ich rodzin. Na drugiej co do wielkości chińskiej rzece Huang He (Żółta Rzeka) połowy spadły o 40% w stosunku do poprzedniego roku, a ze 120 gatunków ryb wyginęło 30%. Przyczyny są te same co na Jangcy.

Indie ze swoją siecią tysięcy rzek, naturalnych starorzeczy i równin zalewowych uważane są za jedną z największych ostoi rybiej różnorodności na świcie i drugim co do wielkości producentem ryb śródlądowych. Niestety, większość łowisk upada – ich wydajność spadła do 15% potencjalnych możliwości i jest na granicy opłacalności. Według Centralnego Instytutu Rybactwa Śródlądowego Indii największym problemem są duże zapory powodujące przerwanie ciągłości rzek i zakłócenie cykli hydrologicznych.

Na długiej na 3,5 tys. km Wołdze populacja jesiotra, „carskiej” ryby, która pamięta dinozaury, żyje często ponad sto lat, osiąga ogromne rozmiary i „produkuje” niezwykle drogi i poszukiwany produkt – kawior, zmniejszyła się o 90% od 1970 roku. Przyczyną są wielkie zapory, jakie na tej rzece powstały, przełowienie, kłusownictwo i zupełny brak zainteresowania problemem przez władze w Moskwie.

Według raportu Uniwersytetu Kalifornijskiego i organizacji California Trout w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat połowa z 32 gatunków łososi, pstrąga tęczowego i potokowego obecnego w rzekach Kalifornii bezpowrotnie zginie. Wpływają na to nie tylko zmiany klimatu, ale też budowane zapory, zanieczyszczenia rolnicze, regulacje rzek i wiele innych czynników.

W Europie nie jest lepiej. Dwa lata temu irlandzka Rządowa Agencja Połowów Śródlądowych ogłosiła zakaz połowów (wędkarstwa również) na 73 rzekach z powodu braku ryb: łososi i pstrągów. Przyczyną są znowu zapory, ale też ocieplenie morza, zamulenie tarlisk łososia oraz zanieczyszczenie wód.

Przykłady dramatycznego spadku populacji ryb oraz prognozy wymierania gatunków można mnożyć w nieskończoność. Pewnym pocieszeniem może być to, że wpływ katastrofalnego stanu rzek na ryby, na ich możliwości egzystencji, czyli między innymi migrowania zaczął powoli docierać do świadomości społecznej. Może dlatego, że ryby wód śródlądowych są jedynym źródłem protein dla setek milionów ludzi na świecie. Również dlatego, że od lat wiele środowisk, naukowych, eksperckich, agencji rządowych i organizacji pozarządowych stara się o poprawę sytuacji. O dotarcie do świadomości nas wszystkich, zwykłych ludzi, mieszkających nad rzekami, którzy nie zauważamy tego, co się dzieje. Jednym z takich działań, których celem jest zwrócenie uwagi na problem są obchody Światowego Dnia Wędrówek Ryb, który w tym roku przypada na 16 maja.

Światowy Dzień Wędrówek Ryb

Światowy Dzień Wędrówek Ryb to globalne święto, którego celem jest poprawa świadomości ludzi i zwrócenie ich uwagi na znaczenie w naszym życiu rzek otwartych, w których ryby mogą swobodnie wędrować w górę i w dół szukając odpowiednich miejsc do rozmnażania się i życia.  W tym roku głównym motywem akcji jest „miłość do rzek” i hasło „Niech płynie miłość”. Według organizatorów: „Współpracując, tworzymy większą siłę napędową do podnoszenia świadomości, dzielenia się pomysłami i gwarancji pozytywnych działań. Niech miłość płynie!”

Akcją od lat zarządza profesjonalna fundacja mająca siedzibę w Holandii pod przewodnictwem komitetu sterującego złożonego z przedstawicieli siedmiu dużych organizacji. Jej aktywność wspiera (również finansowo) ponad 100 organizacji i instytucji ze świata, wśród których, poza organizacjami środowiskowymi takimi, jak WWF jest również: amerykańska Narodowa Administracja ds. Oceanów i Atmosfery (NOAA), Korpus Inżynieryjny Armii Stanów Zjednoczonych (US Army Corp of Engineers), Amerykańska Agencja Badań Geologicznych (USGS), holenderskie Ministerstwa Rolnictwa, Środowiska i Żywności oraz Infrastruktury i Gospodarki Wodnej.

Opisy działań deklarowane przez różne instytucje i organizacje na świcie są gromadzone i udostępniane na stronach Fundacji (Kliknij tutaj). Można tam też znaleźć gadżety do wykorzystania za darmo takie, jak nadruki na koszulki, czapki, naklejki i plakaty (Kliknij tutaj).

Co się wydarzy tego dnia na świecie?

Na stronach organizacji zarządzającej Światowym Dniem Wędrówek Ryb zarejestrowanych jest kilkaset działań z całego świata (w chwili pisania tekstu 267). Widać to na schematycznej mapie ze strony Internetowej ŚDWR umieszczonej poniżej.

Spośród opisanych na wspomnianej stronie deklaracji działań wybraliśmy dla Państwa kilka – starając się, by pokazywały tak różnorodność pomysłów, jak i ciekawsze miejsca.

NIEMCY, Berlin – schody do Raichstagu

Przedstawiciele Niemieckiego Stowarzyszenia Wędkarskiego (DAFV Deutscher Angelfischerverband e.V.) będą na schodach do Raichstagu, w otoczeniu bannerów, standów i ulotek promować działania chroniące rzeki i ryby. Chcą zwrócić uwagę nie tylko mediów, ale i zwykłych ludzi na problemy z tym związane.

BHUTAN, Ratusz Miejski w Zhemgang

W ramach obchodów zorganizowane zostaną zajęcia edukacyjne dla uczniów i nauczycieli z wybranych szkół znajdujących się na terenie Królewskiego Parku Narodowego Manas (Royal Manas National Park). Celem spotkań jest poprawa świadomości lokalnych społeczności w zakresie ochrony ryb słodkowodnych. Organizatorzy informują, że wszyscy uczestnicy zostaną poczęstowani lunchem i przekąskami, co ma według nich zjednać większą przychylność dla omawianych problemów.

BRAZYLIA, Instytucje naukowe i artystyczne miasta Palmares

Na spotkania artystyczno-naukowe w różnych punktach miasta zaproszono młodych ludzi, nauczycieli, lokalnych artystów, badaczy i po prostu mieszkańców. W trakcie burzy mózgów, debat przy okrągłych stołach, wydarzeń artystycznych uczestnicy będą się zastanawiać nad problemami lokalnych rzek i skutecznymi rozwiązaniami, nad stworzeniem kalendarza systematycznych działań dla ich ochrony oraz nad prawidłowymi relacjami między miastami, ludźmi i rzekami.

STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI, Massachusetts – Biblioteka Miejska Osterville

Koalicja Czystej Wody Barnstable i Departament Zasobów Naturalnych Barnstable szukają ochotników do pomocy w corocznym liczeniu śledzi wiosennych od 1 kwietnia w przepławce dla ryb w młynie i w środkowym stawie. Po wykładach na temat śledzi w mieście odbędzie się krótkie szkolenie dla wszystkich wolontariuszy zainteresowanych pomocą w liczeniu.

MAROKO, miejscowość Imsouane – Przystań Miłośników Surfingu i Jogi

W autentycznej marokańskiej wiosce rybackiej odbędzie się specjalna sesja surfowania na jednej z najlepszych fal Maroka dla uczczenia wszystkich wędrownych ryb.

WIELKA BRYTANIA, miasto Shipley – rzeka Aire

“Przyjdź i zobacz, co znajdziemy!” – pod tym hasłem Przyjaciele rzeki Bradford Beck, Fundacja Dzikiego Pstrąga wraz z Agencją Środowiskową i Urzędem Gminy zapraszają mieszkańców miasta Shipley nad rzekę. W ostatnim czasie udrożnili oni wspólnym wysiłkiem bariery migracyjne dla ryb (dwa jazy i przepust mostowy) i planują publiczne badania populacji ryb poniżej i powyżej każdej z przepławek. By pokazać, że te rozwiązania są skuteczne.

RUMUNIA, Kluż-Napoca – rzeka Somesul Mic

W publicznym miejscu nad rzeką Somesul Mic zostanie zorganizowana wystawa na temat jej historii, przygotowana w oparciu o mapy historyczne, badania naukowe dotyczące morfologii i ekologii rzeki w przeszłości i obecnie oraz różnego rodzaju prace prowadzone w obszarze jej zlewni. Grupa studentów z Uniwersytetu Babeșa i Bolyaia (wydziału ekologii) poprowadzi warsztaty naukowe na temat rzeki wraz z badaniami terenowymi.

REPUBLIKA POŁUDNIOWEJ AFRYKI, Nelspruit – Ogrody Botaniczne Lowveld

„Nieważne czyś młody, czy stary. Dołącz do nas i pomóż nam utrzymać rzeki pełne ryb!” – pod takim hasłem instytucje naukowe tego regionu zapraszają nad Krokodylą Rzekę na spotkanie z okazji Światowego Dnia Wędrówek Ryb. Przygotowane zostały pokazy monitorowania wędrówek ryb, w tym unikalnych węgorzy (endemiczny Anguilla Mossambica) oraz urządzeń zapewniających ciągłość rzeki.

Zgłoszone działania z Polski

SŁOŃSK – rzeka Postomia

Kilka organizacji: Towarzystwo Przyjaciół Słońska, Koalicja Ratujmy Rzeki i Biuro Turystyki Przyrodniczej Dudek organizuje sprzątanie rzeki Postomii – Szlaku Kajakowego Zimorodka od Lemierzyc do Słońska. Całą akcję pod hasłem Żabierz Swoje Śmieci, zakończy ognisko z poczęstunkiem.

TARNOBRZEG – Centrum Natura 2000 

Regionalne Centrum Promocji Obszaru Natura 2000 „Tarnobrzeska Dolina Wisły” wraz z Koalicją Ratujmy Rzeki i WWF Polska organizują spotkanie poświęcone rzekom i rybom, na które składać się będą wykłady, oglądanie ryb oraz wycieczka nad łęg wiślany.

Większość opisanych wcześniej pomysłów miała być zrealizowana w maju, ale pandemia pomieszała wszystkim szyki. Obchody Światowego Dnia Wędrówek Ryb zostały przeniesione na 24 października tego roku.

Nam również, myślę o projektach, których celem jest odtwarzanie ciągłości rzek Wisłoki i Białej Tarnowskiej pandemia pokrzyżowała szyki. Wstępnie planowaliśmy w ramach Światowego Dnia Wędrówek Ryb zorganizować panel dyskusyjny w Gorlicach na temat korzyści, jakie różnym podmiotom: samorządom, przedsiębiorcom, mieszkańcom, artystom, czy organizatorom turystyki daje naturalna rzeka, na której nie ma przeszkód dla ryb. Nie udało się. Liczymy na to, że Natura będzie nam bardziej przychylna jesienią.

Zgłoś się na 24 godzinny maraton w Internecie

Fundacja organizująca Światowy Dzień Wędrówek Ryb nie poddaje się – 14 maja wspólnie z Międzynarodową Unią Ochrony Przyrody i Uniwersytetem w Cambridge organizuje 24 godzinne seminarium – maraton w Internecie na temat ryb, ciągłości rzek, przepławek i sprytnych rozwiązań, o których warto wiedzieć. Każdy może w nim uczestniczyć.

Jak piszą organizatorzy na stronach Światowego Dnia: Praktycy i eksperci z wszystkich kontynentów podzielą się doświadczeniami na temat tego, co się udało zrobić, a co może być inspiracją dla innych. To spotkanie dla wszystkich, którzy pasjonują się rzekami, rybami, przyrodą i chcą być aktywni w zakresie ich ochrony.

Program i link do rejestracji znajdziesz TUTAJ.

W seminarium w każdej części może uczestniczy 500 osób jednocześnie. Seminarium składa się z dziewięciu sesji przedzielonych krótkimi przerwami, a każda sesja dotyczy innego kawałka świata. Zaczynamy 14 maja o 3 rano (czasu środkowoeuropejskiego) od Oceanii, a potem w dwugodzinnych sesjach, które dotyczą: Wschodniej Azji, Azji Centralnej i Południowej, Zachodniej Azji, Afryki, Europy, Południowej Ameryki, Ameryki Centralnej, a potem Północnej. Sesja poświęcona Europie zaczyna się o godzinie 15-tej.

Mamy nadzieję, że się tam wszyscy spotkamy 😊

Roman Konieczny, Małgorzata Siudak

Projekt udrożnienia Drawy dostał nagrodę światowej konferencji Fish Passage 2020 poświęconej ciągłości rzek i przepławkom dla ryb. To ogromne wyróżnienie. Oryginalny tytuł projektu to: „Czynna ochrona siedlisk włosieniczników i udrożnienie korytarza ekologicznego zlewni rzeki Drawy w Polsce” (link). Realizowała go w ramach programu LIFE Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Szczecinie i wielu ekspertów.

Celem konferencji, organizowanej co roku w innym miejscu świata (w poprzednich latach odbywała się w Australii, USA, Holandii, Anglii) jest wymiana doświadczeń fachowców (managerów, naukowców, decydentów, ekspertów, przedstawicieli NGO i innych interesariuszy) zainteresowanych tematyką istotnych problemów związanych z wędrówkami ryb, ich zakłóceniami i utrudnieniami, metodami wspomagania tych wędrówek oraz skutecznymi rozwiązaniami i kierunkami przyszłych badań. Mówiąc krótko, celem spotkania jest transfer wiedzy, wymiana doświadczeń oraz ułatwienie kontaktów dla wspólnych prac w przyszłości. W tym roku konferencja miała się odbyć w Lizbonie, ale z powodu pandemii została odwołana. Szkoda, bo mieli w niej uczestniczyć również przedstawiciele RZGW, by zaprezentować projekty realizowane przez Wody Polskie na Białej i Wisłoce oraz plany na przyszłość.

Nagrodę konferencji Fish Passage przydziela specjalne jury, któremu przewodzi inżynier Jonathan Mann z Wydziału ds. Ryb i Dzikiej Przyrody Stanu Kalifornia. Przez kilka miesięcy ten kilkunastoosobowy zespół analizuje setki propozycji z całego świata. I wybiera jedną. Tym razem wyróżnienie otrzymał polski projekt dla Drawy. Potraktujmy to jako dobry prognostyk, bo przecież w dziedzinie odtwarzania ciągłości rzek dopiero w Polsce początkujemy.

Projekt jest naprawdę niezwykły. Może dlatego, że próbuje łączyć różne żywioły: czystą naturę wraz z jej potrzebami z użytkowymi oczekiwaniami człowieka w stosunku do przyrody. Można by powiedzieć, że jest w jakimś sensie kwintesencją myślenia o zrównoważonym świecie. A konkretnie?

Tytułowy włosienicznik to rzadka w tej części świata roślina wodna, tzw. jaskier wodny, który jest w Polsce pod ścisłą ochroną. Jest bardzo wrażliwy na różne zmiany środowiska. Dla nikogo nie będzie więc zaskoczeniem, że do życia potrzebuje czystej wody, ale okazuje się, że potrzebuje również obecności ryb i minogów.

Stąd ochrona stanowisk włosienicznika występującego właśnie na Drawie, Korytnicy, Grabowej i Radwii spowodowała potrzebę odbudowy ciągłości tych rzeki. Czyli, ułatwienia rybom pokonania wielu urządzeń, jakimi od dziesiątków lat przegradzaliśmy rzeki, by produkować energię, czerpać wodę czy napędzać młyny. W konsekwencji w projekcie, poza ochroną siedlisk włosienicznika powstało wiele obiektów zapewniających drożność wspomnianych rzek. Były to bystrotoki na Drawie w Złocieńcu i Głęboczku, Drawsku Pomorskim, przepławka na Elektrowni Wodnej Kamienna na Drawie, bystrotok i przepławka na rzece Korytnicy i inne. Zrenaturyzowana w ten sposób rzeka znacznie lepiej daje sobie radę z suszą niż pozostałe rzeki w okolicy.

Jednocześnie, projekt próbuje dostosować istniejącą strukturę turystyczną tak, by minimalnie ingerowała w środowisko. By zmniejszyć presję turystyczną w szczególnie chronionych miejscach wybudowano cztery kompleksy turystyczne – przykład jednego z nich w Złocieńcu na zdjęciach poniżej.

W tym kontekście ważnym zadaniem w projekcie było zwiększenie świadomości ludzi dotyczącej zagadnień usług ekosystemowych i zrównoważonego rozwoju gospodarczego w rejonie rzek, gdzie znajdują się miejsca o szczególnym dla środowiska i dla nas znaczeniu.

Projekt zrealizowano w ramach programu: LIFE 13 NAT/PL/000009.
Beneficjentem projektu była Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Szczecinie – Państwowa Jednostki Budżetowa.
Koszt projektu to 6 730 292 EURO, z czego połowę pokryła unia Europejska, a połowę Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Rzeki zawsze dzieliły się tym, co miały najlepszego: dawały pożywienie, picie, ochłodę i odpoczynek, ułatwiały transport, użyźniały ziemię, były też źródłem natchnienia i metafizycznym medium. A myśmy z tego chętnie korzystali. Niemal od zawsze głowiliśmy się jak zaprząc rzekę do pracy. I mieliśmy w tym spore sukcesy.

Kluczowym wynalazkiem było koło wodne służące do różnych celów – mąka to był jeden z wielu produktów uzyskiwanych dzięki takim urządzeniom. Koła przekładały energię wody na maszyny produkujące kaszę, tnące deski, wykorzystywano je do produkcji papieru, do ubijania sukna, w hutnictwie, do pompowania wody w wodociągach i przy wielu innych pracach. W konsekwencji pracujących dla człowieka kół wodnych było całkiem sporo. Nie mamy dokładnych liczb, ale szacuje się, że na terenie Polski u schyłku XVIII wieku samych młynów mielących mąkę było kilkanaście tysięcy, a w Europie koło pół miliona. Ale to był romantyczny początek.

Wielkie zapory na rzekach budowaliśmy od dawna, można powiedzieć od tysięcy lat do nawadniania terenów rolniczych, zaopatrzenia w wodę miast oraz zmniejszenia wysokich przepływów, czyli ochrony przed powodziami. Ale były to tak trudne przedsięwzięcia, że można je policzyć na palcach. Dopiero rozwój mechanizacji, wiedzy inżynierskiej i w jakimś sensie niedostatek wiedzy o tym, jakie mogą być ich negatywne skutki dla środowiska spowodował, że zaczęliśmy budować mniejsze zapory, stopnie, jazy i przegrody na rzekach, gdzie tylko się dało.

Szczyt tej aktywności na świecie miał miejsce w XX wieku. W Europie w drugiej połowie XX wieku. Budowaliśmy ich dużo: coraz wyższe i coraz więcej. Dziś nie potrafimy nawet powiedzieć ile ich jest. Amerykańskie służby szacują, że przegród na rzekach dorzecza Missisipi jest około miliona…

A u nas? (czytaj artykuł…)

Historia Tokatu (Turcja), gdzie na lokalnym uniwersytecie prof. Roman Żurek miał wykład wprowadzający o rewitalizacji rzek w Polsce, w tym o pracach na Wisłoce, sięga sześciu – siedmiu tysięcy lat. Tokat leży u zbiegu rzeki Tokat i  Yesilırmak (Zielona Rzeka) 800 km na wschód od Istambułu. Na wiele lat przed naszą erą Tokat był częścią Królestwa Pontu rządzonego przez tyranów z dynastii Mitrydatesów. Prawie 50 lat przed naszą erą region i miasto zostało zdobyte i zniszczone przez Rzymian. Tureckie, w swojej długiej historii, stało się całkiem „niedawno”, bo w roku 1071. Do największych zabytków miasta należy most Seliuk na Yesilırmak zbudowany w 1250 roku oraz meczet Ali Paszy zbudowany na początku XVI wieku. Miasto liczy obecnie 115 tys. mieszkańców.

Konferencja w Tokacie

Konferencje na całym świecie zaczynają się podobnie. Pół godziny przed rozpoczęciem na sali nie ma zwykle nikogo poza grupką pracowników technicznych testujących mikrofony, rzutniki, połączenia komputerowe itd. Potem pojawiają się organizatorzy. Ci sprawdzają czy wszystko działa, przesuwają trybunkę o 20 cm w lewo, czy w prawo, poprawiają krzesła za stołem prezydialnym, albo układają w pierwszym rzędzie kartki z napisem „Zarezerwowane”. Gospodarzy, którzy przychodzą na 10 min przed rozpoczęciem łatwo rozpoznać – są bardziej eleganccy i z lekka zdenerwowani – zwykle siadają gdzieś z boku i jeszcze raz nerwowo przerzucają kartki z tekstami tzw. adresów powitalnych. Po chwili salę zapełniają rozgadani uczestnicy, a 5 minut po terminie planowanego rozpoczęcia wchodzą uśmiechnięte „czynniki oficjalne”. Przez chwilę trwa małe zamieszanie, bo znane postaci polityki, czy lokalnych władz uruchamiają reflektory ekip telewizyjnych i błyskanie fleszy fotografów prasowych, ale po chwili wszystko się uspokaja. Można powiedzieć, że rytuał wstępu do konferencji się dopełnił i można zaczynać. Na trybunę wchodzi reprezentant gospodarzy i mówi „Jest mi niezmiernie miło, że mogę w imieniu…”

Tak też było w Tokacie, na III cyklicznej konferencji związanej z regionem Morza Czarnego zatytułowanej “Równoważenie rolnictwa i środowiska” organizowanej przez Uniwersytet Gaziosmanpasa w miejscowości Tokat. To ciekawy pomysł – konferencję o profilu naukowym wspiera 12 miast tego regionu, które są zainteresowane rolnictwem, bo żyją z upraw, ale też i stanem środowiska, bo ten, jak wszędzie, zaczyna się coraz bardziej pogarszać. Dwunastu burmistrzów umówiło się, że co roku inne miasto będzie gospodarzem konferencji. W poprzednim roku było to miasto Samsun leżące nad Morzem Czarnym, w tym roku wypadło na Tokat.

Referaty wygłoszone na konferencji

W czasie konferencji wygłoszono około 200 referatów – obejmowały szerokie spektrum tematów. Wiele z nich dotyczyło rolnictwa, sposobu uprawy, chorób roślin, szkodników itd. Sporo referatów dotyczyło zanieczyszczenia wód i gleby. Kilka dotyczyło zmian klimatu i ochrony środowiska traktowanej zarówno, jako problem lokalny, jak i problem międzynarodowy. Były też referaty, które skupiały uwagę na szerszej problematyce np. edukacji na temat środowiska i jego ochrony – jeden z autorów omawiał wyniki badań kandydatów na nauczycieli w jednym z miast Anatolii dotyczących ich stosunku do porozumienia paryskiego oraz możliwości jego zastosowania w Turcji. Cześć referatów dotyczyła strategicznych problemów. Jeden z nich próbował odpowiedzieć na pytanie, czy zwiększone rygory ochrony środowiska wpływają na efektywność działania gospodarki. Odpowiedź, przygotowana na podstawie danych z OECD była możliwa do przewidzenia – w perspektywie krótkookresowej zaostrzanie norm środowiskowych wpływa negatywnie na efektywność produkcji. Wymaga to więc różnych form kompensacji. Niektóre z wygłoszonych referatów mogły zainteresować każdego, nie tylko specjalistów. Dwóch naukowców z uniwersytetu w Tokacie przeprowadziło w centrum miasta badania (próbka około 420 osób) dotyczące gotowości do płacenia większych kwot za żywność, która jest produkowana w zdrowy sposób i pochodzi z wiarygodnych upraw. Obiecujący był też referat skupiający uwagę na możliwości zastosowania sztucznej inteligencji i technik głębokiego uczenia się do wykrywanie chwastów w uprawach.  

Zarówno po referacie, jak i w czasie rozmów przy posterze (traktującym o problemach z ciągłością rzek w Polsce) widać było zrozumienie, ale też pewną formę rezygnacji. Być może wynika to z faktu, że wiele rzek w Turcji jest eksploatowanych energetycznie, a jazy i zapory, na których są montowane turbiny nie mają przepławek. Na samej rzece Yesilirmak jest takich energetycznych zapór dwadzieścia jeden, a w regionie Tokatu aż osiem. W tej sytuacji możliwość udrożnienia rzek wydawała się naszym rozmówcom dość odległa, choć mają oni świadomość, że charakterystyczny dla tej rzeki jesiotr pojawia się obecnie tylko u jej ujścia do Morza Czarnego.

Z rozmów i lektur wynika, że w Turcji, jak w wielu miejscach na świecie, również w Polsce, występują podobne problemy i podobne trendy, w których dbałość o środowisko, choć rosnąca, wciąż jest niewystarczająca i mało doceniana. Przykładem jest regulacja rzeki Yesilirmak w samym Tokacie. To klasyczny przypadek, gdzie względy krótkookresowe i polityczne wzięły górę nad kompleksowym myśleniem o środowisku oraz miejscu i roli człowieka w tym kontekście.

Rzeka Yesilirmak – żywi, ale i niszczy

Rzeki w tym regionie, jak wszędzie tam, gdzie latem temperatury osiągają latem ponad 40 stopni, odgrywają ważną rolę. Mieszkańcy zawsze spędzali popołudnia i wieczory na zacienionych drzewami brzegach, kanały irygacyjne umożliwiały i nadal umożliwiają nawadnianie pól, na których uprawia się głównie warzywa, a rzeka była dawniej pełna ryb. Niestety, w latach siedemdziesiątych Yesilirmak poprzegradzano stopniami, a budowane przy nich przepławki dla ryb (jeśli występują) są zwykle mało skuteczne.

Yesilirmak, jak każda rzeka, a szczególnie, gdy w sąsiedztwie są góry, jest też źródłem zagrożenia. Szybki spływ z gór stwarza niebezpieczeństwo dla miasta i ludzi, więc w historii miasta zanotowano wiele powodzi. Wielka powódź wystąpiła w 1908 roku, a spowodował ją jeden z dopływów Yesilirmak, potok Behzat. Oficjalne dane mówią, że zginęło wtedy 225 mieszkańców i 17 żołnierzy, ale w wielu dokumentach sporządzonych po powodzi mówi się o około 2000 ofiar. Miasto w dużej części zostało zniszczone: uszkodzonych zostało prawie 500 budynków, 6 meczetów, wiele hoteli, wiele budynków publicznych, w tym Urząd Miasta, urząd telegrafów, szpital, czy więzienie. Podobna powódź zdarzyła się w 1949 roku, kiedy uszkodzonych zostało 449 domów, 122 sklepy, z czego ponad 60 zostało zniszczonych kompletnie. Tylko dzięki wcześniejszym znacznie mniejszym opadom i niegroźnemu wylewowi rzeki, który spowodował ewakuację ludzi, w czasie właściwej powodzi, kilka godzin później prawie nikt nie zginął. Ale w pamięci mieszkańców Tokatu ta powódź jest wciąż żywa i nazywa się ją Wielką Powodzią.

Link do filmu o powodzi zanjduje się tutaj (komentarz po turecku).

Mąż opatrznościowy miasta Tokat

Ask był przekonany, że ratunkiem dla miasta jest zagospodarowanie silnych opadów w górach i spowolnienie spływu powierzchniowego. W efekcie grupa zarządziła zalesienie wielu obszarów górskich otaczających Tokat, stworzenie tarasów i małych przeszkód opóźniających spływ. Były to działania na tyle skuteczne, że Kamel Ask do dziś jest pamiętany w Tokacie jako człowiek, który uratował Tokat przed powodzią. Od tego czasu nie było w mieście większej powodzi.

Obecne zmiany

Po 2010 roku powstała koncepcja regulacji rzeki w obrębie miasta, głównie dla celów rekreacyjnych, ale jednym z argumentów była oczywiście powódź. Obserwując realizację tego projektu można odnieść wrażenie, że wiedza Kemala Aska ściśle związana z wykorzystaniem możliwości jakie daje natura poszła w zapomnienie.

Ale zacznijmy od tego, że projekt i prace wykonane do dziś w 70% podobają się mieszkańcom, bo skupiają uwagę głównie na rekreacji. Nacisk w projekcie położony jest na ścieżki rowerowe i joggingowe wzdłuż rzeki, na altany w miejscach zacienionych drzewami, tak ważne dla wszechobecnego tu zwyczaju rodzinnego spędzania popołudni na świeżym powietrzu. Jednym z kluczowych elementów projektu jest zapewnienie odpowiedniej ilości wody w centrum miasta w sezonie letnim (kiedy jest jej mało), by można było pływać „osmańskimi łodziami”. Mówi się oczywiście również o tym, że wykonane prace regulacyjne mają zapewnić przejście wielkich wód przez miasto bezpiecznie dla mieszkańców.

Brzmiałoby to wszystko razem interesująco, gdyby nie sposób realizacji. Dla zapewnienia odpowiedniej ilości wody w rzece w sezonie letnim, gdy wody jest naprawdę mało konieczne było nie tylko podpiętrzenie wody przy pomocy jazu (bez przepławki), ale również wykonanie szczelnego koryta, które zagwarantuje, że woda nie będzie z niego w czasie suszy uciekać. W konsekwencji powstał kanał o długości 1,2 km, odseparowany od podłoża folią plastikową, z nasypaną na nią warstwą piasku i ułożoną betonową zbrojoną wylewką z okładziną kamienną. Wody deszczowe nie są odprowadzane do koryta rzeki w mieście, ale zbierane i wyprowadzane rurami ułożonymi pod ziemią wzdłuż koryta poza centrum miasta. Skarpy rzeki na całej długości są tak wyprofilowane, że uniemożliwiają ludziom bezpośredni kontakt z wodą.

Podsumowanie

Uniwersytet w Tokacie jest stosunkowo młody – powstał w 1992 roku. W skład uniwersytetu wchodzą następujące wydziały: Wydział Rolniczy, Wydział Nauk i Literatury, Wydział Ekonomii i Nauk Administracyjnych, Wydział Lekarski, Wydział Edukacji, Wydział Inżynierii i Nauk Przyrodniczych, Wydział Sztuk Pięknych, Wydział Stomatologii, Wydział Teologiczny, Wydział Prawa i Wydział Nauk o Zdrowiu. Na uniwersytecie studiuje obecnie ponad 23 tys. studentów.

Organizatorzy konferencji włożyli ogromnie dużo wysiłku w promocję swoich działań, w szczególności jeden z głównych animatorów konferencji prof. Hakan Mete Dogan.

Starali się też wykorzystać obecność uczestników spoza Turcji do nawiązania kontaktów, pokazania swoich prac z jak najlepszej strony i przedyskutowania tematów, które mogą być wykorzystane wspólnie w przygotowaniu wniosków o finansowanie z programów międzynarodowych.

W czasie wizyty 25 maja w Ropicy Polskiej, gdzie działa już prawie ukończona przepławka stan wody w rzece Ropie był wciąż podwyższony. Na znajdującym się wodowskazie powyżej tego miejsca w miejscowości Ropa stan wody wynosił 210 cm, czyli był o prawie półtora metra niższy od kulminacji, która wystąpiła dwa dni wcześniej. Urządzenie placu budowy, czyli kontenery i maszyny zostały wcześniej wycofane poza zasięg przewidywanego zalewu i nie uległy podtopieniu.

Woda w rzece na odcinku przepławki układała się w miarę równo – widać było, jak wytraca energię na dziesiątkach wielkich głazów, które składają się na rygle i bystrze. Stąd silna turbulencja i malownicze spienienie wody na powierzchni.

Poniżej przepławki woda się uspokajała i wyrównywała – widać to wyraźnie na zdjęciu zrobionym ze znajdującej się poniżej bystrza kładki dla pieszych.

Nie widać było żadnych uszkodzeń spowodowanych tą wodą, poza jednym wyrwanym głazem z niedokończonego jeszcze umocnienia prawego brzegu, który woda postawiła na sztorc.

W najbliższym czasie planowane jest spotkanie zleceniodawcy z wykonawcami i nadzorem przyrodniczym na temat skuteczności przepławki. Podstawą dyskusji będą wyniki pomiarów prędkości wody przeprowadzone w ostatnich tygodniach w różnych miejscach przepławki. W razie stwierdzenia przekroczeń dopuszczalnych prędkości podjęte zostaną decyzje dotyczące niezbędnej korekty prac.

Poniżej Ropicy Polskiej fala wezbraniowa przeszła przez modernizowany jaz w Gorlicach. Na czas wezbrania usunięta została tymczasowa droga dojazdowa do placu budowy i znajdujący się pod nią przepust rurowy. Jaz, w którym niedawno wycięto zęby, radził sobie doskonale z podwyższoną wodą.

Modernizacja przepławki dla ryb w Gorlicach
rzeka Ropa km 32+300

Stopień w Gorlicach został zbudowany dla utrzymania stałego piętrzenia na ujęciu wody przeznaczonej dla celów przemysłowych. Jaz składał się z sekcji z filarami umożliwiającymi regulację zasuw, przepławki dla ryb zlokalizowanej w środkowej części obiektu i przelewu stałego. Pomimo zbudowanej przepławki stanowił on barierę nie do pokonania dla ryb.

Modernizacja stopnia zakłada likwidację starej przepławki oraz budowę nowej w części z przelewem stałym. Nowa przepławka będzie oddzielona murem oporowym od części koryta pracującej dla ujęcia wody. By, w czasie modernizacji, nie powodować mącenia wody (zgodnie z zaleceniami Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska) założono, że prace budowlane będą realizowane „na sucho”, co wymagało wydzielenia części koryta rzeki i osuszenia go.

Od początku roku zrealizowano wiele elementów inwestycji: przygotowano drogę dojazdową do placu budowy (nasyp i przepust rurowy – na ilustracji powyżej na zdjęciu lewym, po lewej stronie), zasypano starą przepławkę kamieniem łamanym i wykonano mur oporowy.

W tym miesiącu (maj 2019) wycięte zostały również „zęby” w stałej części jazu, co będzie chroniło konstrukcję przepławki przed lodem. Wycięte „szczerby” zlokalizowane są na poziomie wlotu do przepławki od strony wody górnej i na poziomie dna pierwszej komory przepławki.

Sezonowym problemem na budowie jest konieczność likwidowania w czasie wezbrań, które o tej porze roku występują dość często, drogi dojazdowej i przepustu rurowego. Poza tymi utrudnieniami nie wystąpiły dotąd inne problemy, które mogłyby opóźniać realizację tej inwestycji.

Fotografie: Piotr Sobieszczyk, Karol Ciężak, Małgorzata Siudak