Historia Tokatu (Turcja), gdzie na lokalnym uniwersytecie prof. Roman Żurek miał wykład wprowadzający o rewitalizacji rzek w Polsce, w tym o pracach na Wisłoce, sięga sześciu – siedmiu tysięcy lat. Tokat leży u zbiegu rzeki Tokat i  Yesilırmak (Zielona Rzeka) 800 km na wschód od Istambułu. Na wiele lat przed naszą erą Tokat był częścią Królestwa Pontu rządzonego przez tyranów z dynastii Mitrydatesów. Prawie 50 lat przed naszą erą region i miasto zostało zdobyte i zniszczone przez Rzymian. Tureckie, w swojej długiej historii, stało się całkiem „niedawno”, bo w roku 1071. Do największych zabytków miasta należy most Seliuk na Yesilırmak zbudowany w 1250 roku oraz meczet Ali Paszy zbudowany na początku XVI wieku. Miasto liczy obecnie 115 tys. mieszkańców.

Konferencja w Tokacie

Konferencje na całym świecie zaczynają się podobnie. Pół godziny przed rozpoczęciem na sali nie ma zwykle nikogo poza grupką pracowników technicznych testujących mikrofony, rzutniki, połączenia komputerowe itd. Potem pojawiają się organizatorzy. Ci sprawdzają czy wszystko działa, przesuwają trybunkę o 20 cm w lewo, czy w prawo, poprawiają krzesła za stołem prezydialnym, albo układają w pierwszym rzędzie kartki z napisem „Zarezerwowane”. Gospodarzy, którzy przychodzą na 10 min przed rozpoczęciem łatwo rozpoznać – są bardziej eleganccy i z lekka zdenerwowani – zwykle siadają gdzieś z boku i jeszcze raz nerwowo przerzucają kartki z tekstami tzw. adresów powitalnych. Po chwili salę zapełniają rozgadani uczestnicy, a 5 minut po terminie planowanego rozpoczęcia wchodzą uśmiechnięte „czynniki oficjalne”. Przez chwilę trwa małe zamieszanie, bo znane postaci polityki, czy lokalnych władz uruchamiają reflektory ekip telewizyjnych i błyskanie fleszy fotografów prasowych, ale po chwili wszystko się uspokaja. Można powiedzieć, że rytuał wstępu do konferencji się dopełnił i można zaczynać. Na trybunę wchodzi reprezentant gospodarzy i mówi „Jest mi niezmiernie miło, że mogę w imieniu…”

Tak też było w Tokacie, na III cyklicznej konferencji związanej z regionem Morza Czarnego zatytułowanej “Równoważenie rolnictwa i środowiska” organizowanej przez Uniwersytet Gaziosmanpasa w miejscowości Tokat. To ciekawy pomysł – konferencję o profilu naukowym wspiera 12 miast tego regionu, które są zainteresowane rolnictwem, bo żyją z upraw, ale też i stanem środowiska, bo ten, jak wszędzie, zaczyna się coraz bardziej pogarszać. Dwunastu burmistrzów umówiło się, że co roku inne miasto będzie gospodarzem konferencji. W poprzednim roku było to miasto Samsun leżące nad Morzem Czarnym, w tym roku wypadło na Tokat.

Referaty wygłoszone na konferencji

W czasie konferencji wygłoszono około 200 referatów – obejmowały szerokie spektrum tematów. Wiele z nich dotyczyło rolnictwa, sposobu uprawy, chorób roślin, szkodników itd. Sporo referatów dotyczyło zanieczyszczenia wód i gleby. Kilka dotyczyło zmian klimatu i ochrony środowiska traktowanej zarówno, jako problem lokalny, jak i problem międzynarodowy. Były też referaty, które skupiały uwagę na szerszej problematyce np. edukacji na temat środowiska i jego ochrony – jeden z autorów omawiał wyniki badań kandydatów na nauczycieli w jednym z miast Anatolii dotyczących ich stosunku do porozumienia paryskiego oraz możliwości jego zastosowania w Turcji. Cześć referatów dotyczyła strategicznych problemów. Jeden z nich próbował odpowiedzieć na pytanie, czy zwiększone rygory ochrony środowiska wpływają na efektywność działania gospodarki. Odpowiedź, przygotowana na podstawie danych z OECD była możliwa do przewidzenia – w perspektywie krótkookresowej zaostrzanie norm środowiskowych wpływa negatywnie na efektywność produkcji. Wymaga to więc różnych form kompensacji. Niektóre z wygłoszonych referatów mogły zainteresować każdego, nie tylko specjalistów. Dwóch naukowców z uniwersytetu w Tokacie przeprowadziło w centrum miasta badania (próbka około 420 osób) dotyczące gotowości do płacenia większych kwot za żywność, która jest produkowana w zdrowy sposób i pochodzi z wiarygodnych upraw. Obiecujący był też referat skupiający uwagę na możliwości zastosowania sztucznej inteligencji i technik głębokiego uczenia się do wykrywanie chwastów w uprawach.  

Zarówno po referacie, jak i w czasie rozmów przy posterze (traktującym o problemach z ciągłością rzek w Polsce) widać było zrozumienie, ale też pewną formę rezygnacji. Być może wynika to z faktu, że wiele rzek w Turcji jest eksploatowanych energetycznie, a jazy i zapory, na których są montowane turbiny nie mają przepławek. Na samej rzece Yesilirmak jest takich energetycznych zapór dwadzieścia jeden, a w regionie Tokatu aż osiem. W tej sytuacji możliwość udrożnienia rzek wydawała się naszym rozmówcom dość odległa, choć mają oni świadomość, że charakterystyczny dla tej rzeki jesiotr pojawia się obecnie tylko u jej ujścia do Morza Czarnego.

Z rozmów i lektur wynika, że w Turcji, jak w wielu miejscach na świecie, również w Polsce, występują podobne problemy i podobne trendy, w których dbałość o środowisko, choć rosnąca, wciąż jest niewystarczająca i mało doceniana. Przykładem jest regulacja rzeki Yesilirmak w samym Tokacie. To klasyczny przypadek, gdzie względy krótkookresowe i polityczne wzięły górę nad kompleksowym myśleniem o środowisku oraz miejscu i roli człowieka w tym kontekście.

Rzeka Yesilirmak – żywi, ale i niszczy

Rzeki w tym regionie, jak wszędzie tam, gdzie latem temperatury osiągają latem ponad 40 stopni, odgrywają ważną rolę. Mieszkańcy zawsze spędzali popołudnia i wieczory na zacienionych drzewami brzegach, kanały irygacyjne umożliwiały i nadal umożliwiają nawadnianie pól, na których uprawia się głównie warzywa, a rzeka była dawniej pełna ryb. Niestety, w latach siedemdziesiątych Yesilirmak poprzegradzano stopniami, a budowane przy nich przepławki dla ryb (jeśli występują) są zwykle mało skuteczne.

Yesilirmak, jak każda rzeka, a szczególnie, gdy w sąsiedztwie są góry, jest też źródłem zagrożenia. Szybki spływ z gór stwarza niebezpieczeństwo dla miasta i ludzi, więc w historii miasta zanotowano wiele powodzi. Wielka powódź wystąpiła w 1908 roku, a spowodował ją jeden z dopływów Yesilirmak, potok Behzat. Oficjalne dane mówią, że zginęło wtedy 225 mieszkańców i 17 żołnierzy, ale w wielu dokumentach sporządzonych po powodzi mówi się o około 2000 ofiar. Miasto w dużej części zostało zniszczone: uszkodzonych zostało prawie 500 budynków, 6 meczetów, wiele hoteli, wiele budynków publicznych, w tym Urząd Miasta, urząd telegrafów, szpital, czy więzienie. Podobna powódź zdarzyła się w 1949 roku, kiedy uszkodzonych zostało 449 domów, 122 sklepy, z czego ponad 60 zostało zniszczonych kompletnie. Tylko dzięki wcześniejszym znacznie mniejszym opadom i niegroźnemu wylewowi rzeki, który spowodował ewakuację ludzi, w czasie właściwej powodzi, kilka godzin później prawie nikt nie zginął. Ale w pamięci mieszkańców Tokatu ta powódź jest wciąż żywa i nazywa się ją Wielką Powodzią.

Link do filmu o powodzi zanjduje się tutaj (komentarz po turecku).

Mąż opatrznościowy miasta Tokat

Ask był przekonany, że ratunkiem dla miasta jest zagospodarowanie silnych opadów w górach i spowolnienie spływu powierzchniowego. W efekcie grupa zarządziła zalesienie wielu obszarów górskich otaczających Tokat, stworzenie tarasów i małych przeszkód opóźniających spływ. Były to działania na tyle skuteczne, że Kamel Ask do dziś jest pamiętany w Tokacie jako człowiek, który uratował Tokat przed powodzią. Od tego czasu nie było w mieście większej powodzi.

Obecne zmiany

Po 2010 roku powstała koncepcja regulacji rzeki w obrębie miasta, głównie dla celów rekreacyjnych, ale jednym z argumentów była oczywiście powódź. Obserwując realizację tego projektu można odnieść wrażenie, że wiedza Kemala Aska ściśle związana z wykorzystaniem możliwości jakie daje natura poszła w zapomnienie.

Ale zacznijmy od tego, że projekt i prace wykonane do dziś w 70% podobają się mieszkańcom, bo skupiają uwagę głównie na rekreacji. Nacisk w projekcie położony jest na ścieżki rowerowe i joggingowe wzdłuż rzeki, na altany w miejscach zacienionych drzewami, tak ważne dla wszechobecnego tu zwyczaju rodzinnego spędzania popołudni na świeżym powietrzu. Jednym z kluczowych elementów projektu jest zapewnienie odpowiedniej ilości wody w centrum miasta w sezonie letnim (kiedy jest jej mało), by można było pływać „osmańskimi łodziami”. Mówi się oczywiście również o tym, że wykonane prace regulacyjne mają zapewnić przejście wielkich wód przez miasto bezpiecznie dla mieszkańców.

Brzmiałoby to wszystko razem interesująco, gdyby nie sposób realizacji. Dla zapewnienia odpowiedniej ilości wody w rzece w sezonie letnim, gdy wody jest naprawdę mało konieczne było nie tylko podpiętrzenie wody przy pomocy jazu (bez przepławki), ale również wykonanie szczelnego koryta, które zagwarantuje, że woda nie będzie z niego w czasie suszy uciekać. W konsekwencji powstał kanał o długości 1,2 km, odseparowany od podłoża folią plastikową, z nasypaną na nią warstwą piasku i ułożoną betonową zbrojoną wylewką z okładziną kamienną. Wody deszczowe nie są odprowadzane do koryta rzeki w mieście, ale zbierane i wyprowadzane rurami ułożonymi pod ziemią wzdłuż koryta poza centrum miasta. Skarpy rzeki na całej długości są tak wyprofilowane, że uniemożliwiają ludziom bezpośredni kontakt z wodą.

Podsumowanie

Uniwersytet w Tokacie jest stosunkowo młody – powstał w 1992 roku. W skład uniwersytetu wchodzą następujące wydziały: Wydział Rolniczy, Wydział Nauk i Literatury, Wydział Ekonomii i Nauk Administracyjnych, Wydział Lekarski, Wydział Edukacji, Wydział Inżynierii i Nauk Przyrodniczych, Wydział Sztuk Pięknych, Wydział Stomatologii, Wydział Teologiczny, Wydział Prawa i Wydział Nauk o Zdrowiu. Na uniwersytecie studiuje obecnie ponad 23 tys. studentów.

Organizatorzy konferencji włożyli ogromnie dużo wysiłku w promocję swoich działań, w szczególności jeden z głównych animatorów konferencji prof. Hakan Mete Dogan.

Starali się też wykorzystać obecność uczestników spoza Turcji do nawiązania kontaktów, pokazania swoich prac z jak najlepszej strony i przedyskutowania tematów, które mogą być wykorzystane wspólnie w przygotowaniu wniosków o finansowanie z programów międzynarodowych.